北京市公安局朝阳分局备案编号：11010502002098
?й-санаа сайдыытын халыйыыта диэн олох сайдыыта, тупсуута ?й?-санааны халыйыыга тириэрдэрин биллэрэр.
О?о улаатан и?эн ки?и буолууну сити?эн ?ч?гэйи уонна ку?а?аны таба арааран ту?анарга ??рэнэр. Ки?и оло?ун устата ?й-санаа мунньуллан, эбиллэн и?эр. Ки?и ?й?-санаата сайдан, тулуурдаах буолуута улаатан истэ?инэ сыы?а-халты, а?ара туттунара а?ыйыыр. Бары улахан дьон ?йд?р?-санаалара бу та?ым?а тиийэ сайдан сылдьаллар.
Сайдыылаах диэн ааттыыр Европа дойдуларыттан ?т?ктэн олоххо уларытыылары киллэрэбит. Кинилэр экономикалара сайдыылаах буолан тиэхиникэ сайдыытын барытын ба?ылаан олороллор. Аныгы тиэхиникэ сайдыыта ки?и ?й?-санаата сайдыытыгар к?м?л?сп?т, туормастыыр к?р??нэрэ элбээн и?эллэр. Олох тупсуута, ?лэ чэпчээ?инэ ки?ини тулуура суох о?орор.
Тулуурдаах буолуу сыы?а-халты туттунууну суох о?орор. Сахалар та?араларын ??рэ?э “Саха ???с, онтон о?ото ?сс? ???с” диэн этиини туту?ан тулуурдаах буолуу к?л??нэттэн к?л??нэ?э улаатан и?эрин сити?эр. Бу ту?алаах этиини бары билэбит эрээри, сайдыы кэлиитин сыы?а сыаналааммыт ?й?-санааны сайыннарбакка, тулуурдаах о?орбокко м?лт?т?н кэби?эбит. Дьыбаа??а элбэхтик сытар эр ки?и о?ото кыра эрдэ?иттэн кинини ?т?ктэн элбэхтик сытарга ??рэннэ?инэ с?рэ?э суох буолуута ?сс? улаатар кыахтанар.
Олох сайдан, тиэхиникэ к????рэн, т?ргэтээн истэ?инэ олору салайар ки?и тулуура, сэрэхтээх буолара улаатан биэрэн и?иэхтээх. Олоххо араас к?м?скэнэргэ аналлаах тэриллэри айаллара, ту?а?а та?аараллара ки?и бэйэтэ сэрэхтээх буолуутун кыччатан кэби?эр.
Аныгы олох сайдан, тупсан истэ?инэ дьон ?й?-санаата сайдыыта кыайан сиппэт т?гэннэрэ элбэхтэр. Т?ргэнник айанныыр тиэхиникэ сайдыыта ки?и бу тиэхиникэни салайар кыа?а улаатыытын а?ара баран эрэр. Т?ргэнник айанныыр тиэхиникэни салайан ыытар суоппардар ту?анар тэриллэриттэн ?йд?р?-санаалара сайдыытын та?ымын бы?аарыллар.
Тиэхиникэ т??? т?ргэтээн истэ?инэ дьон ?й?н-санаатын, тулуурдаах, сэрэхтээх буолуутун сайыннарар, бэйэтин харыстанар к????н улаатыннарар оннугар сайдыыны сити?иибит сыы?а хайысханан, дьону харыстыыр тэриллэри аан бастаан сайыннарыынан баран и?эрин маннык халыйыылар биллэрэллэр:
1. Айаннаан и?эр массыына?а куру ту?аныы.
2. О?о аналлаах кириэ?илэтин о?орон ту?аннарыы.
3. Грузовой массыыналар кэннилэригэр аналлаах бампердары о?оруу.
4. “Сытар полицейскайы” ту?аныы.
Бу халыйыылары биир-биир ыламмыт арыыйда дири?ник ырытыахпыт:
1. Алта уонус сыллардаахха о?оруллар массыыналар аналлаах, суоппары, олорсон и?ээччилэри кириэ?илэ?э хам баайар кура суох этилэр. Абаарыйа, э?ин буолуутугар суоппар эппиэтинэ?э а?ара ?рд?к, барытыгар бэйэтэ эппиэттиирэ, буруйдаах буолла?ына ночоокко т??эрэ, ол и?ин сэрэхтээх буолуута улахан этэ.
Суоппар кириэ?илэ?э хам баайыллан олороро кини т?ргэнник уонна сэрэ?э суохтук айанныырыгар т?р??т буолар.
Гражданскай авиация л??тч?ктэрэ парашюта суох к?т?лл?р. Бу бы?ыы кинилэр бииргэ к?т??эн и?эр дьонноругар эппиэтинэстэрин, харыстыыр санааларын улаатыннарарын таба ту?аныллар. Элбэх ки?ини тиэйэн и?эр суоппар олорсон и?эр дьонун ту?угар эппиэтинэ?э улаатарын кириэ?илэ?э хам кэлгиллэр кура суох буолара ??скэтэр.
Суоппар сэрэхтээх, бары быраабылалары туту?ан айанныыр буолла?ына кур киниэхэ улахан ту?ата суох. ?йэлэрин тухары суоппардаан баран биирдэ да абаарыйа?а т?бэ?эн кур к?м?т?н ту?амматах суоппардар ордук элбэхтэр. А?ыйах, биир эмэ абаарыйа?а т?бэ?ээччилэри харыстыыр аатыран элбэхтэр ?йд?р?н-санааларын м?лт?т??, сыппатыы ыытыллара элбэхтэри ку?а?а??а тириэрдии буолар.
Суоппар кура суох айанныыра бэйэтэ сэрэхтээх буолуутун, сыы?а-халты туттубатын улаатыннарарын, а?ара т?ргэнник айанныырыттан туттунарын ??скэтэрин, ?й?-санаата сайдарын ту?аныллар. Кириэ?илэ?э хам курданан олоруу ки?и бэйэтэ харыстанар ?й?н-санаатын а?ыйатан, ол аата кур быы?ыырыгар эрэнэр санаата улаатан, сэрэхтээх буолуутун кыччатан сыы?а-халты тутуннаран абаарыйа?а т?бэ?эрин элбэтэр.
2. О?олоох ки?и о?отун харыстыыр санаатын улаатыннарыы ту?алаах. Кини о?отун ту?угар эппиэтинэ?э улаатарыттан сэрэхтээхтик, кыа?ын та?ынан барбакка, бары быраабылалары туту?ан айаннаата?ына абаарыйа?а т?бэспэт.
О?ону харыстаа?ын барыс ылыыга кубулуйбута ордук ку?а?ан. Промышленниктар о?о кириэ?илэтин о?орууттан ылар барыстара улаатан араас к?р??нээх, о?ону кыайан харыстаабат да кириэ?илэлэри о?орон и?эллэр. О?олорун харыстыыр бары т?р?пп?ттэр сыаналаах кириэ?илэни ылан ту?ана сатыылларыттан ылар барыстара улаатар. О?о улаатан истэ?инэ уларыйан биэрэн и?эр кириэ?илэлэртэн барыстара киирэрэ ордук элбиир.
Сэрэхтээх, бары быраабылалары туту?ан айанныыр суоппар абаарыйа?а т?бэ?эрэ отой а?ыйах. Биир эмэ быраабыланы тутуспаттар, а?ара т?ргэнник, кыахтарын та?ынан баран айаннааччылар абаарыйа?а т?бэ?эллэрин куо?ур о?остон бары?ы ылары ??скэтии дьайыыта ?ч?гэйгэ тириэрдибэт. Дьон барыларын харыстанар санааларын а?ыйатар. Бэйэтэ хам баайыллан олорор, о?отун эмиэ хам баайбыт ки?и сэрэ?э суох буолара улаатарыттан абаарыйа?а т?бэ?эрэ элбиир.
3. Билигин аны легковой массыыналары ыытар суоппардар суолга турар грузовой массыыналары к?рб?кк?л?р кэннилэригэр кэлэн т??эллэр диэн кинилэри харыстыыр аатыттан бары грузовой массыыналар кэннилэригэр аналлаах, намы?ах бамперы о?отторо сатыыр санааланнылар.
Бу хайдах эрэ хара?а суох суоппардарга аналлаах о?оруу буолан тахсарын харыстыыр санаалара улааппыт дьон хата аахайбаттар.
4. Суоппардар о?орор бы?ыыларыгар эппиэтинэ?э суох буолууларын “сытар полицейскай” баара биллэрэр. Аныгы суоппар суол бэлиэлэрин хара?ынан к?р?н, бэйэтин ?й?нэн-санаатынан салаллан баран и?эр т?ргэнин кыччатан биэрэр кыа?а а?ыйа?ын бу “сытар полицейскай” баара биллэрэр. "Сытар полицейскай” охсуута к??с дьайыыта буоларынан ?йд?р?-санаалара тиийбэт дьо??о к??с эрэ ту?алаа?ын ?йд?т?р.
Сайдыылаахтар диэн ааттыыр Европа дойдуларыттан би?иэхэ кэлбит “сытар полицейскай” билигин дэлэйэн эрэр. Ки?и бэйэтин ?й?нэн-санаатынан салаллар кыа?а кыратын бу “сытар полицейскай” биллэрэр. (1,12).
Хас ки?и барыта айыл?аттан аналлаах этин-сиинин харыстанар к??стээх. Бу к???? таба ту?анар ту?угар ки?и бэйэтэ харыстанарын ??скэтии буолар. Сэрэхтээх суоппар быраабылалары ордук к??скэ туту?ан айанныыр кыахтанар.
??рэх министерствота айыыны о?орууну ?р? тутара, “айыы ?ч?гэй” диэн эдэрдэри ??рэтэрэ сыы?аны-халтыны, а?ара барыылары о?орууларын улаатыннарар. ??рэх министерствота о?олору к?рс??, сэмэй буолууга иитэрэ, ??рэтэрэ буоллар а?ара барааччылар, сыы?а-халты туттааччылар биллэрдик а?ыйыа этилэр.
К?рс??, сэмэй ки?и сыы?а-халты туттунара а?ыйа?ыттан, тиэтэйбэтиттэн, ыксаабатыттан, тулуура элбэ?иттэн араас бы?ылааннарга, абаарыйаларга т?бэ?эрэ отой а?ыйах. Саха дьоно к?рс??, сэмэй буолууну ордук с?б?л??ллэриттэн, о?олорун оннук ??рэтэллэриттэн к?рс??, сэмэй дьон ба?ыйа элбэхтэр. (2,94).
Абаарыйа?а элбэх ки?и т?бэспэт, биир эмэ ки?и т?бэ?эр. Биир эмэ ки?и абаарыйа?а т?бэ?эрин дьо??о барыларыгар а?алан сыбаа?ын улахан сыы?аны о?остуу буолар. Дьон абаарыйа?а т?бэ?иилэрин а?ыйатыыны суоппардары ??рэтиини чи?этэн, сыы?а туттан т?бэстэхтэринэ эбиискэ ??рэтэн биэриинэн сити?иллэр. ??рэх чаа?ын эбэн биэриллэр.
Аныгы олоххо ?й-санаа сайдыыта хаалан к??с дьайыытыгар кубулуйар. О?о ?й?н-санаатын сэрэхтээх буолууга кыра эрдэ?иттэн утумнаахтык дьарыктаабакка эрэ к??с, араас курдар дьайыыларыгар кубулутан сылдьабыт. Хам баайыы, о?ону кэлгийии барыта быа ту?ах, к??с дьайыыта буолаллар. ?й-санаа к??с дьайыытыгар ба?ыттарар кэмигэр олоробут.
Араас ту?ата кыра тэриллэри о?орон дьон бэйэлэрин харыстанар ?йд?р?н-санааларын кыччатыы олоххо сыы?а суолу туту?уу буолар. Олоххо таба суолу туту?уу диэн о?ону кыра эрдэ?иттэн сэрэхтээх, к?рс??, сэмэй буолууга иитии, ??рэтии, ?й?н-санаатын сайыннарыы буолар. Сэрэхтээх буолууга ??рэнии т??? да у?ун кэми ыларын и?ин о?о улаатыар диэри сити?эр кыахтаах.
Ту?аныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]1. "Туймаада уоттара" ха?ыат №26. 16.12.2010.
2. Каженкин И.И. Ки?и та?ара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.